Op vrijdagavond 13 maart zou de tentoonstelling ONGEMAKKELIJK / AWKWARD openen bij Art et Amicitiae in Amsterdam. Althans, dat was de bedoeling. De avond ervoor besloot het kabinet dat evenementen met meer dan honderd personen worden afgelast om verspreiding van het coronavirus tegen te gaan en daarmee kwam er een streep door de vernissage.
Op het moment van annuleren staat mijn interview met Pilvi Takala, een van de deelnemende kunstenaars, al gepland voor een week of twee later. Er komt kleine twijfel: hoe kan ik Takala interviewen nu ik de tentoonstelling niet heb gezien en niet eens weet welk werk ze tentoonstelt? Als een week later Rutte de maatregelen omtrent COVID-19 aanscherpt en ook mijn werkzaamheden grotendeels stil komen te liggen, is dit interview een hoogtepunt in mijn verder nagenoeg lege agenda. Ik laat het doorgaan.
Takala staat bekend om de films waarin ze sociaal ongemakkelijke situaties creëert. Ze documenteert de omstanders en hun reactie op haar gedrag en legt daarmee de ongeschreven regels van het menszijn bloot. Waarom zoekt ze zo graag het oncomfortabele op en kan ze haar artistieke praktijk nog beoefenen in een wereld van anderhalve meter afstand?
Ellis Kat: ‘Een gekke eerste vraag…. Kun je me iets vertellen over het werk dat ik niet heb gezien, maar jou nu wel over interview?’
Pilvi Takala: ‘Het werk dat onderdeel is van de tentoonstelling bij Arti et Amicitiae is de film The Trainee die ik heb gemaakt in 2008. Het documenteert de maand dat ik stagiaire was bij het adviesbureau Deloitte. De eerste twee weken voerde ik concrete werkzaamheden uit, maar daarna begon het ‘niks doen’ en deed ik niets anders dan op een stoel zitten en voor me uit staren. ‘Ik ben aan het denken’, zei ik wanneer collega’s vroegen wat ik uitvoerde. Alles werd vastgelegd met verborgen camera’s; niemand, behalve ik, had een idee dat ze onderdeel waren van een kunstproject. De film gaat over de manier waarop men reageerde op mijn passieve houding binnen het bedrijfsleven.’
‘Waarom past juist deze film in de tentoonstelling rondom ongemakkelijkheid?’
‘In deze film voelden mijn collega’s ongemak over het feit dat ik mij anders dan hen gedroeg. Als iedereen zich op dezelfde manier beweegt, is er geen conflict, maar omdat ik iets anders doe, gaat het wringen. We moeten gewoon druk bezig zijn op het werk en als we dat niet zijn, moet het er maar zo uitzien.’
‘Doen we allemaal alsof?’
‘Ja, er is een tendens dat we allemaal doen alsof we constant aan het werk zijn, maar ondertussen van elkaar accepteren dat we een deel van de baas z’n tijd stiekem besteden aan Whatsapp en Instagram. Ik noem het ‘het schuldgevoel van productiviteit’. Je kunt beter tien minuten op Facebook scrollen en er ‘bezig uitzien’ dan die tijd besteden aan slechts in gedachten zijn voor je uit staren. Dat laatste komt gek over, terwijl het misschien veel inhoudelijker is voor je werk.’
Waarom vind je het zo interessant om het oncomfortabele bloot te leggen?
Ik denk dat de situaties die ik creëer telkens op kleine schaal blootleggen hoe we als mensen met elkaar omgaan en hoe we ons tot elkaar verhouden. Daar zijn niet (altijd) wetten voor en die spanning maakt het leuk. We worden sociaal gedwongen om ons op een bepaalde manier te gedragen. Het begrip ongemak is voor mij als een soort richtlijn in mijn werk. Als ikzelf of iemand anders zich geneert om iets, is voor mij de interesse gewekt om dat spanningsveld te onderzoeken. Ik wil het ‘waarom’ onderzoeken van dat ongemak. Daar gebeurt voor mij iets interessants.
‘Hoe breek je wetten die niet bestaan?’
‘In de sociologie is er een vorm van onderzoek die lijkt op het onderzoek dat ik doe. De term heet “breaching” en wordt gebruikt wanneer de sociale orde wordt verstoord omwille van onderzoek. Bijvoorbeeld als iemand voordringt in de rij voor de kassa. Er is niet echt een geschreven wet voor dit gedrag, maar uit de reactie van anderen blijkt dat hier stiekem een regel voor bestaat: voor iemand in de rij gaan staan is ongehoord.’
‘Wat gebeurt er met jou wanneer je een interventie doet?’
‘Ik voel me extreem oncomfortabel – en dat is maar goed ook, want dan weet ik dat het werkt. Het moet emotioneel een beetje pijn doen.’
Is die pijn lekker?
Ja, zeker. Met de jaren heb ik geleerd om het oncomfortabele in het moment een plek te geven, zodat ik meerdere dingen tegelijk kan doen en in mijn werk de grenzen nog meer oprek. Bij The Trainee, die zo’n twaalf jaar geleden gemaakt is, was het nietsdoen an sich al genoeg. Mijn brein kon op dat moment niet meer uitvoeren dan die eenduidige instructie. Nu kan in complexere dingen doen en taken tegelijk uitvoeren, zoals bij mijn meest recente film The Stroker. Hier liep ik rond op een flexwerkplek waar ik anderen overdreven vriendelijk begroette en voorzichtig aanraakte in het voorbijgaan om een reactie te ontlokken.
Dus je hebt een steeds extremere situatie nodig om je ‘rush’ te voelen?
Ik denk het, ja. Het moet ingewikkeld blijven om het interessant te houden. Iedere keer doe ik er een schepje bovenop.
Het klinkt als een verslaving.
Zo zou ik het niet willen noemen. De ‘rush’ is meer een soort navigatiesysteem dat me vertelt waar ik werk over wil maken.
Als maker voel je het ongemak, maar de toeschouwers in je film voelen zich ook ongemakkelijk bij hetgeen dat je doet (of niet doet) en daar bovenop voel ik mij, als kijker van de film zelf óók oncomfortabel. Wie is nu echt je slachtoffer?
Als kijker van de film heb je het nog makkelijk: als het je echt te veel wordt, loop je weg. Je hebt met een scherm ertussen ook meer tijd en ruimte om erop te reflecteren. Voor de mensen die aanwezig zijn bij de interventie is ontsnapping niet zomaar mogelijk.
Betekent dat dat de interventie het kunstwerk is, niet de film?
Nee. De film is het kunstwerk, dat is hetgeen waar ik als kunstenaar mijn stempel op druk. Ik heb geen invloed op hoe omstanders reageren op de interventie, maar ik heb wel invloed op wat er in mijn film komt en op welke manier.
Hoe ver ga je in het maken van je films? Hebben de onwetende omstanders een stem?
Zeker, ik wil niemand beledigen. Ik heb er weleens voor gekozen om een stukje niet te laten zien om een persoon te beschermen. Soms los ik het ook op met reconstructies. Maar meestal zie ik er in de beelden idioot uit, en ogen de mensen om mij heen relatief normaal.
Wij mensen moeten ons sociale kompas opnieuw inrichten, met de maatregelen rondom de coronacrisis. Zie je kansen in de nieuwe situaties die om je heen plaatsvinden of voelen de consequenties juist als een beperking?
Ik ben momenteel bezig aan een langdurend project dat op het moment van aanvang nog niets van doen had met de huidige crisis. Voor dit project had ik me eigenlijk op drukke plekken moeten begeven en dat komt nu stil te liggen, dat is jammer. Maar natuurlijk, als ik naar buiten ga observeer ik anderen continu. Maar ik denk niet dat ik daar ‘corona-kunst’ van ga maken… Alhoewel, zeg nooit ‘nooit’!
